فصلنامه اطلاع شناسی
سال چهارم شماره 3 (پیاپی 16، بهار و تابستان 1386)

ارائه تعاریفی از اطلاعات و ثروت و نقش حیاتی اطلاعات در مراحل مختلف زندگی از جمله تصمیم گیری، تحقق و توسعه، صنعت و تولید، تعلیم و تربیت، تالیف، و مطالعه سیر موجهای سه گانه آلوین تافلر و مقایسه اطلاعات به عنوان عامل ثروت دوره سوم با عاملهای ثروت دوره اول و دوم (زمین و کارخانه) و ذکر خصوصیاتی چون عدم محدودیت و فناناپذیری، استفاده و فروش همزمان به چندین نفر، توانایی ایجاد ارزش افزوده در کالاها و خدمات، اشتغالزایی، خطرآفرین نبودن، سودآور و درآمدزا بودن تولید و تجارت اطلاعات، نقش اطلاعات، نقش اطلاعات در جهت کاستن هزینه ها، دائمی بودن مالکیت آن، ویژگی هایی است که برای اطلاعات در مقایسه با عوامل ثروت در دوره های قبل مورد بررسی قرار گرفته است.

اقتصاد علم مطالعه رفتار انسان به عنوان رابط میان معاش و منابع کمیاب است. به عبارت دیگر، مسئله اصلی در اقتصاد بر اقتصادی کردن منابع کمیاب است. تمام فعالیتهایی که منجر به خلق، جمع آوری، پردازش، سازماندهی، اشاعه، و استفاده از اطلاعات است شامل منابع کمیاب میشود. در مقاله حاضر سعی خواهد شد تا جنبه های نظری مربوط به اقتصاد اطلاعات و کاربرد آن در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی مورد بحث قرار گیرد. مباحثی نظیر ارزش تولید اطلاعات با توجه به مصرف، ایجاد ارزش افزوده، قیمت محصولات اطلاعاتی، ارزشیابی نظام یا خدمات اطلاعاتی، و مباحث مربوط به هزینه سودمندی در این مقاله مورد نظر است.

فنآوری اطلاعات و ارتباطات ابزاری ضروری برای انجام بسیاری از فعالیتهای الکترونیکی و افزایش کیفیت خدمات اطلاعات محور است. ICT عامل اساسی در توسعه و رشد اقتصادی و رسیدن به جامعه های دانش محور است. استفاده از ICT تحول عظیمی در مفهوم اقتصاد جهان ایجاد کرده و تعابیری چون اقتصاد شبکه، اقتصاد اطلاعات، اقتصاد دانش، و غیره را مطرح کرده است. بهره گیری از ICT تولید، پردازش، ذخیره سازی و انتقال اطلاعات را متحول میسازد و اطلاعات به صورت کالایی اقتصادی مورد دادوستد قرار میگیرد. در این مقاله ابتدا مفهوم اقتصاد نوین مورد اشاره قرار گرفته، سپس اطلاعات به عنوان کالای اقتصادی و نقش آن در بازارها مطرح گردیده است، همچنین ICT به عنوان ابزار اقتصاد نوین و تاثیر آن در بهره وری و تولید ناخالص ملی مورد بررسی قرار گرفته است.

دو مفهوم عام بازاریابی فرایند سازماندهی شدهای از برنامه ریزی ها، اجرای طرحها، قیمتگذاری، ترویج و اشاعه ایده ها، تولیدات و خدمات بری حصول به رضایت فردی و سازمانی است. مراکز اطلاع رسانی نیز با توجه به اینکه برای دستیابی به اهداف خود ناگزیر از سازماندهی خدمات اطلاعاتی و ارائه آنها به استفاده کنندگان بالفعل هستند، باید از الگوها و تجارب موجود در زمینه بازاریابی کمک بگیرند. اینگونه مراکز باید ضمن معرفی خدمات و محصولات و توصیف آنهابه فکر دستیابی به بازارهای هدف و شناسایی نیازهای آنها نیز باشند. اما باید این مطلب را نیز یادآور شد که دیدگاه موجود در زمینه بازاریابی خدمات اطلاعاتی با آنچه که در بازاریابی فروش مطرح است، تفاوتهایی ارد. در واقع، در بازاریابی خدمات اطلاعاتی هدف اصلی رفع نیازهای استفاده کنندگان (مشتریان) است که این کار پس از شناسایی و آگاهی از نیازهای اطلاعاتی آنها صورت میگیرد. بنابراین، لازم است با بهره گیری از تجربیات موجود در زمینه بازاریابی و پذیرش چارچوبهای اصلی آن، عوامل مؤثر و عناصر اصلی در بازاریابی خدمات اطلاعاتی تعیین و سپس به تدوین طرح بازاریابی و شیوه های معرفی خدمات و محصولات پرداخته شود.

شیوه تامین منابع کتابخانه ها، با توجه به حجم رو به افزایش انتشارات و بالا رفتن قیمتها (به ویژه هزینه های منابع الکترونیکی)، در پنجاه سال گذشته تحولاتی از خرید منفرد یک کتابخانه گرفته تا خریدهای جمعی میان کتابخانهه ای چند کشور از طریق کنسرسیومها را پشت سر گذاشته است. کتابخانه های ایران با اندکی فاصله زمانی با این تحولات درگیر شده اند و برای رسدن به سازوکاری جمعی تا تاسیس کنسرسیوم، تجرب ه هایی را پشتسر گذاشته اند که مقاله حاضر مروری بر این تجربه ها از سال 1368 تا 1385 و از دو مجرای خریدهای جمعی و تامین مدرک است. این سیر، از حرکتی درون دانشگاهی آغاز و با تجمیع مذاکرات خرید بین دانشگاهی برای مجلات چاپی کار خود را ادامه داده است. علاوه بر آن، حرکتهایی در حوزه تامین مدرک از جمله: طرح استفاده همزمان از منابع، طرح تکثیر، طرح تامین و بنیاد ملی اطلاعات مورد بررسی قرار گرفته است، که در این میان از طرح تامین به واسطه همزمان شدن با آغاز خرید منابع «برخط» به منزله مقدمهای بر تشکیل کنسرسیوم یاد شده است. مقاله تلاش دارد با شناخت مشکلات قبلی، پیشنهاداتی برای انسجام بیشتر کنسرسیوم و حرکتهای آینده ارائه نماید.

تجارت، اطلاعات را به عنوان یک کالا در نظر میگیرد و اطلاعات تاثیر بسزایی در فرآیند تولیدات و خدمات برجای مینهد. اقتصاد شبکه را میتوان به عنوان مجموعه ای از گره ها، مردم، مؤسسات و سازمانها تعریف کرد که برخی انواع ارتباطات بازرگانی را میان خود برقرار میکنند. یک تفاوت بنیادی میان اقتصاد قدیمی و اقتصاد نوین آن است که اقتصاد گذشته براساس اقتصادی بودن کالای تولیدی بوده، درحالیکه اقتصاد نوین بر مبنای اقتصاد شبکه شکل گرفته است. در سالهای اخیر، فنآوری اطلاعات و امکانات شبکه رشد شرکتها را همراه با مشخصات کاملا متفاوت، برای ارائه محصولاتشان به همراه داشته است. این فرآیند شامل مشارکت اقتصادی بیسابقه، و رشد سریع میباشد. تجارت شبکه فرصتهای مهمی برای ایجاد ثروت به وجود آورده و محصولات اطلاعاتی با موفقیت در محیط شبکه منتشر شده اند. شبکه ها همچنین به رشد فروش سریعتر و بهتر محصولات نظر دارند.

پژوهش حاضر بر آن است تا تاثیر جهانی شدن را به عنوان عاملی تاثیرگذار، آنگونه که در اقتصاد جهانی به کار رفته است بررسی کند. در این مقاله ضمن بیان تعاریفی از جهانی شدن، به اثرات این مفهوم بر اقتصاد و اطلاعات و رابطه ای که میان آنها وجود دارد پرداخته شده است. سپس با توجه به رویکرد خاص مقاله و نقشی که اطلاعات میتواند در اقتصاد داشته باشد، به «جهانی شدن اطلاعات و اثر آن بر اقتصاد» و به یک مفهوم، به «اقتصاد اطلاعات» پرداخته میشود.

درس اقتصاد اطلاعات از جمله دروسی است که رشته علوم کتابداری و اطلاعرسانی در جریان توسعه خود ناگزیر از پذیرش آن در برنامه درسی خود بوده است. پژوهش حاضر تلاش دارد با بررسی و شناسایی آن دسته از بخشهای آموزشی که هنوز به تدریس اقتصاد اطلاعات ادامه میدهند زمینه مناسبی را برای مقایسه وضعیت داخل و خارج از کشور فراهم سازد. نتیجه این پیمایش نشان میدهد که تنها 5/6 درصد از دپارتمانهای آموزشی در حال حاضر تدریس اقتصاد اطلاعات به ویژه در مقاطع تحصیلات تکمیلی میتواند نشانگر گرایش روزافزون بخشهای آموزشی به مباحث فنآورانه و دور شدن آنها از وجوه انسانی و اجتماعی حرفه باشد.

کتابخانه های دیجیتال، که توسط کاربران از راه دور مورد استفاده قرار میگیرند، نیازمند استفاده از اینترنت برای انجام وظایف خود هستند، آنها مسلما این کانال را برای انتظاراتی که از کتابخانه دیجیتال دارند مناسب یافتهاند. در حقیقت، آنها خواهان روابطی با ناشران، کارگزاران، واسطه های اطلاعاتی و همچنین صنایع اطلاعاتی با استفاده از سرویسهای برای برقراری روابط با کاربرانشان مورد استفاده قرار میدهند. در این راستا، آنها مجبور به استفاده از کسب و کار الکترونیکی هستند. نگاهی اجمالی به این دو سرویس ما را به استفاده از کسب و کار الکترونیکی در کتابخانه های دیجیتال رهنمون خواهد شد.